Εισαγωγή
Η επιλογή του προς έρευνα θέματος «Η αντιμετώπιση του αιτήματος επαναπατρισμού των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων από τις ελληνικές κυβερνήσεις (1949-1982)» είχε ως αφετηρία τις μαρτυρίες Ελλήνων πολιτικών προσφύγων που διέμεναν στη Βουλγαρία το 1993 και αποτέλεσαν μέρος της μεταπτυχιακής εργασίας της γράφουσας. Σε αυτές ανακαλούσαν τις αναμνήσεις τους από τις αιτίες και τις συνθήκες υπό τις οποίες οδηγήθηκαν στην πολιτική προσφυγιά, από τη μακροχρόνια παραμονή τους στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και από τα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπίσουν στις κατά καιρούς απόπειρές τους να επιστρέψουν στην Ελλάδα.
Οι καταθέσεις τους υπήρξαν πολύτιμες για το πώς και τα γιατί αντιστράφηκε το κλίμα της μακράς ψυχροπολεμικής περιόδου, αλλά και για τις νοοτροπίες και οι τάσεις που είχαν διαμορφωθεί από το ελληνικό κράτος απέναντί τους. Υπήρξαν, ακόμη, η αφορμή για να ερευνηθούν τα αίτια των ιδεολογικών εντάσεων που υπέβοσκαν στην ελληνική κοινωνία, όχι μόνον κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου αλλά και πολλές δεκαετίες αργότερα, ακόμη και μετά τη μεταπολίτευση, το 1974.
Η άποψη που κατέθεσαν πολλοί από αυτούς και είχε, γενικά, επικρατήσει στη συνείδηση των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων, ότι το μετεμφυλιακό κράτος «τους στέρησε την πατρίδα», μας «προκάλεσε» να εξετάσουμε τις μεθοδεύσεις με τις οποίες οι ελληνικές κυβερνήσεις, τόσο κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου, όσο και δεκαετίες αργότερα, μέχρι την ψήφιση της Κ.Υ.Α. 106841/1982, με την οποία επιτράπηκε ο ελεύθερος επαναπατρισμός των Ελλήνων το γένος πολιτικών προσφύγων, κρατούσαν τους πρόσφυγες μακριά από τη χώρα. Οι υπόλοιποι, αυτοί που δεν ήταν Έλληνες το γένος, αποκλείστηκαν με την ίδια απόφαση από τον ελεύθερο επαναπατρισμό. Επρόκειτο για όσους είχαν επιλέξει ή αναγκαστεί να εγκατασταθούν στην περιοχή της Βόρειας Μακεδονίας (πρώην ΠΓΔΜ).
Το ζήτημα της μόνιμης επιστροφής αυτής της κατηγορίας εκπατρισμένων, δηλαδή, αυτών που είχαν εγκατασταθεί στην πρώην Π.Δ.Γ.Μ., και τα συναφή προβλήματα εξετάζονται στο γενικό πλαίσιο της έρευνας ακροθιγώς, μια που, όπως προκύπτει από τον τίτλο της ανά χείρας μελέτης, ασχοληθήκαμε με τα ζητήματα που αφορούν μόνον στους Έλληνες πολιτικούς πρόσφυγες. Οι «Σλαβομακεδόνες», όπως επικράτησε να ονομάζονται, δε θεωρούνται από το ελληνικό κράτος πολιτικοί πρόσφυγες. Το ότι δε συμπεριλάβαμε και αυτήν την εθνοτική ομάδα στην έρευνά μας, οφείλεται στο ότι το ζήτημα αυτό θα μπορούσε να αποτελεί αντικείμενο άλλης, αυτοτελούς μελέτης.
Άλλη αφορμή για την ενασχόληση με το συγκεκριμένο θέμα υπήρξε η διαπίστωση για την τόσο μεγάλη διάρκεια της προσφυγιάς των ηττημένων του Εμφυλίου πολέμου, η οποία οφειλόταν στη μακρόχρονη ισχύ των ψηφισμάτων και αναγκαστικών νόμων για τις αφαιρέσεις της ελληνικής ιθαγενείας, στις δημεύσεις των περιουσιών, στην απαγόρευση της επιστροφής τους και την πολιτική εκμετάλλευση του ζητήματος από τα ορισμένα κόμματα. Παράλληλα, κατέστη έκδηλο από την έρευνα ότι το βασικό αίτιο που δημιούργησε την πολιτική προσφυγιά υπήρξε, κυρίως, η «θερμότητα» με την οποία εκδηλώθηκε ο Ψυχρός Πόλεμος1 στην Ελλάδα, μια από τις εκφάνσεις του οποίου υπήρξαν και οι εμφύλιες συγκρούσεις της περιόδου 1946-1949, με συνέπεια το εμφυλιοπολεμικό κλίμα να εξακολουθεί να υφίσταται, ουσιαστικά, για δεκαετίες μετά τη λήξη των συγκρούσεων.
Πολλά ήταν τα ερωτήματα τα οποία προέκυψαν κατά την πορεία της έρευνας και αφορούσαν τα κάτωθι:
– Την απήχηση που είχαν στην ελληνική και διεθνή κοινή γνώμη οι προσπάθειες των Ελλήνων προσφύγων να επαναπατριστούν.
– Τις αντιδράσεις που εκδηλώθηκαν εκ μέρους της ελληνικής κοινωνίας και των κομμάτων για τις προσπάθειες αυτές.
– Τις αιτίες αυτής της φαινομενικής, τουλάχιστον, αδιαφορίας απέναντι στους πολιτικούς πρόσφυγες.
– Το αν η αδιαφορία οφειλόταν στη διαμορφωθείσα από το κράτος αντικομουνιστική πολεμική και στον συνακόλουθο διαχωρισμό των Ελλήνων σε «εθνικόφρονες» και «μη εθνικόφρονες», εξαιτίας του οποίου οι ανήκοντες στην πρώτη κατηγορία μπορούσαν να απολαμβάνουν κοινωνικές, επαγγελματικές και οικονομικές παροχές, ενώ αυτοί της δεύτερης κατηγορίας συναντούσαν συνεχώς και σε πολλές περιπτώσεις εμπόδια.
– Τη χρησιμοποίηση του Εμφυλίου πολέμου και τις συνέπειές του από τη Δεξιά και την Αριστερά.
– Τους παράγοντες που συνετέλεσαν στη μεταβολή της κοινής γνώμης, μετά το 1974.
– Το αν έγινε, όντως, ευκολότερος ο επαναπατρισμός των πολιτικών προσφύγων μετά το 1974 και απρόσκοπτος μετά το 1982.
– Τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν στην επιστροφή τους και μετά την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα οι επαναπατριζόμενοι και πού οφείλονταν.
– Το πώς χρησιμοποιήθηκαν οι περιουσίες αυτών που έφυγαν από τη χώρα με το τέλος του Εμφυλίου πολέμου και εγκαταστάθηκαν στις κομμουνιστικές χώρες.
– Ποιος ήταν ο ρόλος του ελληνικού, διεθνούς και προσφυγικού Τύπου απέναντι στα ζητήματα αυτά...
– Το πότε και πώς μεταστράφηκε η κοινή γνώμη και η πλειοψηφία των εφημερίδων ως προς το ζήτημα του επαναπατρισμού των πολιτικών προσφύγων και σε ποιες αιτίες οφειλόταν αυτή η μεταβολή.